Parafrazując Benjamina Franklina: „w życiu pewna jest śmierć i podatki”. Podatki zostawmy na bok i zajmijmy się śmiercią, a konkretnie jednym z jej prawnych następstw – spadkiem. Spadek jest bowiem tą rzeczą, która od zarania dziejów związana jest ze śmiercią. Spadek może przysporzyć nie tylko korzyści materialnych, ale też kilku niemiłych „niespodzianek” związanych z pozostawionymi przez zmarłego długami.

W kilku poniższych zdaniach postaram się opisać najważniejsze kwestie związane z dziedziczeniem zarówno ustawowym jak i testamentowym. Poruszone zostaną zagadnienia ogólne, gdyż wdawanie się w szczegóły uzależnione jest od konkretnego przypadku.

Tekst ten nie stanowi wytycznych dla postępowania w sprawach spadkowych, każda sprawa jest bowiem unikatowa i korzystanie ze schematów może przynieść więcej szkody, niż korzyści. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem jest skorzystanie z profesjonalnej pomocy prawnej np. radcy prawnego. Udzieli on fachowej porady prawnej, wyjaśni najważniejsze kwestie związane ze spadkiem, które pozwolą na podjęcie właściwej decyzji.

Czy jestem spadkobiercą?

Polski system prawny zna dwa rodzaje dziedziczenia:
– dziedziczenie ustawowe,
– dziedziczenie testamentowe.

Dziedziczenie ustawowe opiera się na regulacji wynikającej z kodeksu cywilnego. Poza osobami uprawnionymi do spadku ustawa określa także kolejność nabywania spadku. Katalog osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego jest katalogiem zamkniętym. Oznacza to, że osoby, które nie są wymienione w kodeksie cywilnym, nie mogą być powołane do dziedziczenia ustawowego.

Zgodnie z art. 931 – 932 k.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom. W przypadku, kiedy spadkodawca nie pozostawił zstępnych, do spadku zostają powołani jego małżonek oraz jego rodzice. Kolejne osoby powołane do spadku to rodzeństwo spadkobiercy. Osoby te obejmują spadek w przypadku, kiedy jedno z rodziców zmarłego nie dożyło otwarcia spadku. Kiedy zaś jedno z rodzeństwa uprawnionego do spadku nie żyje, na jego miejsce wchodzą spadkobiercy tej osoby.

W braku wymienionych osób, do spadku powołani zostaną dziadkowie spadkodawcy. W przypadku, kiedy któryś z dziadków nie dożyje otwarcia spadku, jego udział spadkowy przypada jego spadkobiercom. W przypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Ile wynosi mój udział spadku?

Kodeks cywilny określa udział, jaki przypada osobie powołanej do dziedziczenia. Udział spadkowy uzależniony jest od kręgu oraz liczby osób powołanych do spadku. W pewnych przypadkach przepisy ustalają minimalny udział w spadku, który przypada danej osobie bez względu na liczbę osób powołanych do spadku.

W przypadku powołania do spadku małżonka i dzieci spadkodawcy dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże udział w spadku przypadający małżonkowi, nie może być mniejszy niż 1/4. Oznacza to, że jeśli zmarła żona pozostawiła po sobie męża i dwójkę dzieci to ich udział w spadku wynosić będzie 1/3. Jeśli jednak po zmarłej żonie pozostał mąż i czwórka dzieci, to mąż otrzyma 1/4 spadku, a czworo dzieci 3/4 spadku.

Można założyć przypadek, kiedy jedno z dzieci spadkodawcy, mające dwójkę własnych dzieci, nie dożywa otwarcia spadku. W takim przypadku udział spadkowy przypadający zmarłemu dziecku spadkodawcy przypada jego dzieciom w częściach równych. Kiedy do dziedziczenia powołani są małżonek i rodzice zmarłego, udział w spadku rodziców wynosi po 1/4 części.

Powyższe kwestie są jedynie przykładami. W celu ustalenia czy należy się do kręgu spadkobierców oraz obliczenia przypadającego udziału spadkowego zaleca się w każdym przypadku zasięgnięcie fachowej pomocy prawnej np. z radcy prawnego.

Słów kilka na temat testamentów.

Kodeks cywilny przewiduje kilka rodzajów testamentów. Wyróżnia się testamenty zwykłe i testamenty szczególne. Wśród testamentów zwykłych odnaleźć można:
– testament własnoręczny,
– testament notarialny,
– testament allograficzny.

Testamenty szczególne obejmują:
– testament ustny,
– testament podróżny,
– testament wojskowy.

Niniejsze opracowanie nie dotyczy rodzajów testamentów, dlatego też ich rodzaje nie zostaną bliżej przybliżone.

Warto zauważyć, ze powołanym do dziedziczenia testamentowego może być każda osoba. Testament można odwołać przez sporządzenie nowego testamentu bądź w zamiarze odwołania zniszczy się go lub pozbawi cech, od których zależy jego ważność, bądź też dokona się w nim takich zmian, z których wynika wola jego odwołania. W przypadku gdy spadkodawca sporządził nowy testament, nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.

Z dobrodziejstwem inwentarza czy też wprost.

Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Spadkobierca ma dwie możliwości objęcia spadku: wprost i z dobrodziejstwem inwentarza. Instytucje te różnią się od siebie zasadami odpowiedzialności za długi spadkowe. Nabycie spadku wprost jest równoznaczne z ponoszeniem odpowiedzialności za długi spadkowe bez ograniczenia. Nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oznacza ograniczenie tej odpowiedzialności do tzw. wartości czystego spadku. Wartość ta obliczana jest jako różnica pomiędzy wartością pozostawionego spadku a wysokością pozostawionych przez zmarłego długów spadkowych.

Spisu inwentarza dokonuj komornik sądowy. Opisuje on w protokole spisu inwentarza po stronie czynnej wartość pozostawionego przez zmarłego majątku, po stronie biernej zaś pozostawione przez zmarłego długi spadkowe. Jeśli zmarły nie pozostawił żadnego majątku brak jest przesłanek do odpowiadania za długi spadkowe. Jeżeli wartość pozostawionego majątku spadkowego przewyższa zobowiązania spadkodawcy, spadkobierca odpowiada za wszystkie pozostawione długi.

W obecnie obowiązującym stanie prawnym by dziedziczyć z dobrodziejstwem inwentarza należy złożyć stosowne oświadczenie o przyjęciu spadku. Oświadczenie to składa się przed notariuszem lub przez Sądem w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Termin do złożenia owego oświadczenia wynosi 6 miesięcy od dnia śmierci spadkobiercy. Termin ten nie ma zastosowania do osób małoletnich, albowiem małoletni zawsze dziedziczą z dobrodziejstwem inwentarza.

Podsumowując.

Niniejsze opracowanie stanowi krótki, z punktu widzenia prawa cywilnego, opis zagadnienia związanego ze spadkami. Poruszone zostały w nim kwestie ogólne, które powinny ułatwić orientację czytelnika w zagadnieniu związanym z dziedziczeniem. Tekstu tego nie należy jednocześnie traktować jako wyczerpującego temat spadków, albowiem zagadnienie to jest bardzo obszerne i nie można go całkowicie rozwinąć w jednym krótkim opracowaniu.

W każdym przypadku zaleca się, co już zostało zaznaczone, konsultację np. z radcą prawnym, w celu kompleksowego wyjaśnienia sprawy związanej z dziedziczeniem i spadkiem po zmarłym. Radca prawny udzieli także niezbędnych informacji związanych z postępowaniem spadkowym, może także poprowadzić takie postępowanie w imieniu spadkobiercy.